نگاهي به ترجمه هاي تاجيكي قرآن كريم
دكتر عبدالمنان نصرالدين خجندي
سرزمين ماوراءالنهر كه از حوزههاي كهن فرهنگ اسلامي و معارف قرآني است، همواره اين افتخار را داشته كه نخستين ترجمه قرآن كريم به زبان فارسي در اين خطّه پر بركت انجام گرفته است. در اين سرزمين دهها مفسر و محدّث پرورش يافته و با تأليفات گرانمايه خود، خدمات شاياني به فرهنگ اسلام نمودهاند. با بررسي گنجينههاي كتب خطي در سراسر جهان، به ويژه قرآنهاي نفيس خطّي، و مراجعه به فهرست كتابخانههاي معروف دنيا، به نام بسياري از علماي ماوراءالنهر برميخوريم كه هر كدام در عصر خود تلاش فراوان نموده و آثار ارجمندي در علوم قرآني از خود به جاي گذاشتهاند. هرچند بسياري از اين كتابها تاكنون چاپ و منتشر نشدهاند، اما وجود آنها در گنجينههاي علمي دنيا مايه افتخار است، و سرانجام روزي به دست تحقيق و نشر سپرده خواهند شد.ترجمههاي فارسي قرآن كريم، بخش بسيار ارزشمندي از فرهنگ اسلامي ماوراءالنهر را به خود اختصاص داده است. در گنجينههاي قرآني سراسر جهان، صدها نسخه ماوراءالنهري نگهداري ميشود كه ترجمه آنها به صورت زيرسطري نوشته شده است. اصولاً بايد گفت كه در طول هزار سال، ترجمههاي فارسي قرآن كريم به صورت زيرسطري يا به تعبير ديگر «تحت اللفظي» نگارش مييافته است. ولي چيزي كه در اين ترجمهها جلب توجه ميكند، ويژگيهاي حوزههاي مختلف زبان فارسي است كه به هر كدام امتياز خاصي بخشيده است. اين حوزهها را ميتوان به حوزه ماوراءالنهري، هراتي، سيستاني و مركزي (رازي) دستهبندي كرد. در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، نسخههايي از ترجمه فارسي قرآن با ادبيات ماوراءالنهري نگهداري ميشود، كه عمدتا در قرون پنجم تا هشتم هجري نوشته شدهاند.1
علماي ماوراءالنهر، هرچند در اثر جنگهاي ويرانگر به كشورهاي اسلامي ديگر هجرت ميكردند، ولي هر كجا وارد ميشدند، چراغ علم و دانش را در كنار عالمان آن خطّه روشن ميكردند و به نشر علوم و معارف اسلامي ميپرداختند. در سرزمين ماوراءالنهر نيز بهرغم فشارها و محدوديتهاي گوناگون، گرايش به معارف قرآني و عشق و علاقه به فرهنگ اسلامي همواره فزوني مييافت. حركت شتابندهاي كه به ويژه در سالهاي اخير در زمينه ترجمه و تفسير قرآن كريم و چاپ و نشر كتب اسلامي در جمهوري تاجيكستان شكل گرفته، گواه اين مدّعاست.
در ده سال اخير، چندين ترجمه و تفسير از قرآن كريم در تاجيكستان انجام شده است كه مهمترين آنها در مجلههاي علم و حيات، صداي شرق و ادبيات و صنعت چاپ شده است. براي آگاهي خوانندگان محترم، به ارائه گزارشهايي در اين زمينه ميپردازيم.
1. نخستين مجلهاي كه به چاپ ترجمهاي كامل از قرآن كريم اقدام كرد، نشريه علم و حيات بود. نشريه مزبور اهميت اين اقدام را اين گونه ارزيابي كرده است:
«امروزه تمام مردم دنيا اين كتاب مقدس را به زبان مادري خود ميخوانند و از حقايق آن آگاه ميشوند. كساني كه گذشتگان آنها هيچگونه ارتباطي با اين كتاب نداشتند، از اين سرچشمه پاك بهرهمند ميگردند... اين كتاب انسانساز براي تربيت آدمي چشمهاي خشك ناشدني به شمار ميرود و به زمان خاصي اختصاص ندارد و كهنه شدني نيست. امروزه، پس از گذشت بيش از 1400 سال، اين كتاب همچون آغاز نزولش جديد و منشأ حيات است».2
همچنين درباره لزوم رعايت امانت در ترجمه كلام خدا آورده است:
«مترجم نبايد از پيش خود چيزي بر ترجمه بيفزايد و يا چيزي از آن كم كند، زيرا اين كار به فصاحت و بلاغت قرآن خلل ميرساند. اگر مترجم بخواهد كلمه يا جملهاي را بر ترجمه بيفزايد بايد آن را ميان دو پرانتز قرار دهد تا خواننده بداند كه در اصلِ عربي نبوده است. همچنين، ادات تأكيد را بايد در ترجمه با تعبيري مناسب منعكس ساخت».3
ترجمهاي را كه مجلّه علم و حيات به چاپ رسانده، محققان انستيتوي خاورشناسي آكادمي علوم جمهوري تاجيكستان براساس ترجمههاي كهن انجام دادهاند. به رغم اين كه چاپ اين مجله، گاه با مشكلات مالي مواجه بود، ولي چاپ ترجمه قرآن در آن متوقف نشد و تاكنون از آغاز قرآن تا سوره محمد(ص) در آن به چاپ رسيده است. البته اين ترجمه را نميتوان به عنوان ترجمهاي جديد معرفي كرد، زيرا سبك تحت اللفظي در آن رعايت گرديده و ترجمه بسياري از آيات بدون هيچ گونه تغيير، به الفباي سيريليك بازنويسي شده است؛ به عنوان مثال، آيه 80 سوره بقره اين گونه ترجمه شده است:
«و گفتند نرسد به ما آتش دوزخ مگر چند روزي شمرده شده. بگو آيا گرفتيد از پيش خدا پيماني تا هرگز خلاف نكند خدا پيمان خود را. آيا ميگوييد بر خدا آنچه نميدانيد».4
همين آيه در ترجمه شاه ولي اللّه دهلوي اين گونه ترجمه شده است:
«و گفتند نرسد به ما آتش دوزخ مگر چند روزي شمرده شده. بگو آيا گرفتيد از پيش خدا پيماني تا هرگز خلاف نكند خدا پيمان خود را. يا ميگوييد برخدا آنچه نميدانيد».5
اهميت اين ابتكار بيشتر در آن است كه توانسته است براي نخستين بار، ترجمه تاجيكي (فارسي) قرآن كريم را با الفباي سيريليك در اختيار علاقهمندان قرار دهد. اين مجله ضرورت انتشار قرآن به الفباي سيريليك را سرعت بخشيد.
از اين رو، پس از مدتي ترجمه فارسي عبدالمحمد آيتي به كوشش ميرزا كامران (ملا احمداف) با الفباي سيريليك بازنويسي و توسط انتشارات «الهدي» به چاپ رسيد. اين خبر را مجلّه ترجمان وحي در يكي از شمارههاي خود درج كرده است.6 اخيرا ترجمه آيتي توسط انتشارات «نشر زمان» با ويرايش قرآن پژوه تاجيكي «محمدجان عمراف» به چاپ رسيده است.7
2. از سال 1999، مجله صداي شرق به نشر كتابي از محقق قرآن پژوه «نذراللّه نظر» پرداخته است. اين كتاب، ترجمان ميسّر از تفسيرهاي معتبر نام دارد. مجله ياد شده، در آغاز، ترجمه جزء سيام قرآن را چاپ كرد و از سال 2000 ميلادي بر آن شد تا ترجمه و تفسير كامل قرآن را در اختيار خوانندگان خود قرار دهد. «نذر اللّه نظر» درباره چگونگي كار خود چنين نوشته است:
«به تقاضاي علاقهمندان مجله و كساني كه دوست دارند معاني و مفاهيم كلام خدا را بدانند ولي با خط و زبان عربي آشنا نيستند، تصميم گرفتم با عنايت و ياري خداوند لطيف و خبير، اين تفسير را آغاز و به آنان تقديم نمايم».8
از مقدّمه «نذراللّه نظر» برميآيد كه اين اثر بر اساس تفسير طبري، فخر رازي، ابن كثير، بيضاوي، زمخشري و تفاسير ديگر نگاشته شده است؛ چنان كه او خود تصريح كرده است «ترجمه حرف به حرف آيات كه بلافاصله پس از هر آيهاي آمده، با اندك تغييراتي، از ترجمه شاه وليّ اللّه دهلوي اقتباس گرديده است».9
ترجمان ميسّر از جمله پژوهشهاي ارزشمند قرآني است كه از روي آگاهي و بر مبناي مآخذ معتبر تأليف شده است. نشر كامل اين اثر در حركت ترجمه و تفسير قرآن به زبان تاجيكي (فارسي ماوراءالنهري) بسيار سودمند و قابل استفاده خواهد بود.
3. چند سالي است كه هفته نامه ادبيات و صنعت (هنر) در تاجيكستان، ترجمه و تفسير سعيد علي سيّد را تحت عنوان تفسير زرنگار چاپ ميكند. شيوه اين تفسيربدين گونه است كه نخست هر آيه قرآني به صورت اصلي و سپس با الفباي سيرليك و آن گاه ترجمه فارسي آن آورده شده و پس از آن، مضمون آيه در قالب شعر آمده است. به عنوان مثال، ترجمه آيه 185 سوره بقره بدين صورت آمده است:
«ماه رمضان ماهي است كه در آن نازل شده است قرآن براي هدايت مردم و براي بيانات از راه راست و شناختن حق از باطل. پس هر كه دريابد اين ماه را روزه بدارد، و كساني كه بيمار يا مسافر باشند به شمار روزهخوردنشان در روزهاي ديگر بگيرند. خداوند براي شما آساني را خواسته است، و هرگز مشكلتان را خواستگار نيست، تا اين كه تكميل عدد روزه كرده و خدا را به عظمت ياد نماييد كه شما را هدايت نمود به دين اسلام و باشد كه سپاسگزار گرديد».
• داند كه در آن نازل قرآن شريف است چون صبح صفا بهر هدايت به سرآمد قرآن شريف از برِ ما راهنما كرد آيد به ترازوي حقيقت همه واصل ميل و هوس روزه كند با دل آگاه اين جا نظر خويش خداوند دگر كرد بايد نشود از طلب نقل و نوا دور بايد كه به هر روز قضا روزه ادا كرد نِه باشدش از باب ادا قابل مشكل اي بنده خاكي سر هر لحظه به يادآر كه او كرد هدايت به تو آيين محمد شكرانه بود باعث آسايش بنده10 زين روست كه شكرانه شد آرايش بنده
• ماه رمضان گفت خدا هر كه ظريف است اين ماه عزيز است كه قرآن محمد اين ماه عزيز است كه حق لطف به ما كرد تا منزلت كار حق از وسعت باطل زين روز كه شرط است به هر بنده در اين ماه چون مرد كسل گشت و يا عزم سفر كرد كس وقت سفر يا به همه لحظه ناجور اما سر هر روز خدا حكم قضا كرد اين حكم خدا بنگرد ار آدم عاقل اين موجب آن است كه از رحمت جبّار كه آساني اين رحمتش از بهر تو آمد زين روست كه شكرانه شد آرايش بنده زين روست كه شكرانه شد آرايش بنده
قطعات منظومي كه در پايان ترجمه هر آيه آمده، در وزنهاي گوناگون عروضي سروده شده و بيانگر مضمون كلّي آيه است، نه ترجمه كامل آن.
4. در «خجند» كه از شهرهاي قديمي و معروف تاجيكستان است، ترجمهاي در پنج جلد با نام تفسير آسان بيان چاپ شده است. اين مجلدات، هر كدام به نام نخستين سورهاي كه در آن آمده است نامگذاري شدهاند. تفسير مزبور، اثر قرآن پژوه تاجيكي، حاج ابوعلام الدين است. اين تفسير به دليل سادگي و رواني آن مورد استقبال قرار گرفته است. نويسنده در اينباره ميگويد:
«ما از استقبال خوبي كه مردم پس از سالها انتظار، از اين گنجينه الهي كردهاند خوشحاليم. خداوند بزرگ، زحمات و خدمات برادران ما را به درگاهش قبول فرمايد. اميد است كه توفيقات الهي در اين ترجمه و تفسير همواره قرين آنان باشد».11
شيوه ترجمه و تفسير حاج ابوعلام الدين، بدين گونه است كه نخست آيات قرآن با حروف عربي و سپس آوانويسي آن به خط سيريليك، و آن گاه ترجمه تاجيكي آيه آمده، و در پايان هر آيه، تفسيري كوتاه از آن با بياني ساده درج گرديده است.
از آن جا كه بيشتر مردم با جزء سيام قرآن مجيد سر و كار دارند، تفسير نامبرده، در سال 1999 از همين جزء آغاز شد. سپس در آغاز سال 2002 ميلادي، جلد پنجم آن، يعني جزء احقاف منتشر گرديد. اين ترجمه و تفسير در طول سه سال تكميل شد و به صورتي زيبا تنظيم يافت.
نويسنده پيشگفتارِ آن درباره اين ترجمه ميگويد: «مؤلف ترجمه و تفسير مذكور، نگارش خود را بهسازي و ويرايش نموده؛ به گونهاي كه مورد پسند خوانندگان قرار گرفته است».12
در پايان، اين نكته را بايد يادآور شويم كه اين ترجمه و ترجمههاي ديگر تاجيكي كه اجمالاً به معرفي آنها پرداختيم، نقد و بررسي ويژهاي را ميطلبند. در سايه اين نقد و بررسيهاست كه نقاط قوت و ضعف هر يك از اين ترجمهها روشن ميشود، زيرا بيترديد، ترجمهها و تفسيرهاي تاجيكي، از كاستيها و نارساييها به دور نيستند. اين نكته را نيز نبايد از ياد برد كه ترجمههاي تاجيكي از آغاز تا كنون به صورت تحت اللفظي انجام شدهاند، ولي آنچه مهم است اين است كه در تاجيكستان حركتي چشمگير در كار قرآن پژوهي آغاز شده و آينده آن بسيار اميد بخش است.
پی نوشتها:
1. رك: فهرست نسخ خطي قرآن مترجم كتابخانه آستان قدس رضوي، محمدآصف فكرت، مشهد، 1363.
2. مجله علم و حيات، شماره 3، ص 22، سال 1990.
3. همان.
4. همان، شماره 7، ص 26، سال 1990.
5. قرآن مجيد، ترجمه شاه وليّ اللّه دهلوي، پاكستان، كراچي، ص 26.
6. ترجمان وحي، سال چهارم، شماره 1 (شهريور 1379)، شماره پياپي 7، ص 99.
7. قرآن مجيد، ترجمه عبدالمحمد آيتي، نشر زمان، تهران، 1380.
8. صداي شرق، سال 2000، شماره 12، ص 4.
9. همان، ص 5.
10. هفته نامه ادبيات و صنعت (هنر)، سال 2002، شماره 1-2، ص 8.
11. تفسير آسان بيان، پاره احقاف، خجند، 2002، مقدمه، ص 4.
12. همان، ص 30.